Wednesday, February 29, 2012

The Revolt of the Tailors



Die historie vun dem dâsigen bundt is verschrieben in Kaidaner Schneider’schen Pinkas – der éinziger pinkas in gantzen Jüdischen Tehum , wâs is geführt geworen selbst-ständig vun balemeluchos (tradesmen). Leider is der dâsiger merkwürdiger pinkas, wie m’hât mir derzählt, verfallen geworen in der redaktsieh vun’m amâliger voskhod, nor die maysseh (story), wâs ich will dâ beschreiben, lebt in maul vun Kaidaner alte leut asõ frisch, wie sie vollt erst nechten geween geschehen. Ich hâb sie verzeichent vun maul vun éinem a Kaidaner balebus (householder) un gabai, wâs hât mir gebeten, ich soll sein nâmen nischt dermohnen, weil “er hât moyra (fear) var die balemeluchos."

Dâs is geween dem ersten tâg Rosh Ha-shonah (New Year’s) – derzählt die legende, laut dem Kaidaner Schneider’schen Pinkas. Der oylam (congregation) is gestannen Gottsforchtig in schul un mit grõss bekhiyos (wailings) gebeten dem Reboynu-shel-Oylam (Lord of the World) a guten zettel. Plutzling is geworen epis a geruder, a gemurmel, früher still un dernâch alts kochediger, umruhiger.
M’hât vergessen ân die tekiyos, ân dem makhzor (prayer book), es is geween in schul a moyra dina “maysseh nevolah” (an outrage) wâs sint Kaidani is geween Kaidani hât sich asõnes nischt verloffen.

Vun ânheb hât der oylam auf richtig nischt gewusst, wâs eigentlich is asõnes geschehen. Der gemurmel un geruder is geween nor auf jene bänk, in mizrakh-seit (the east side). Bisslechweis is der koch geween arein tiefer in oylam un allemens augen un händt senen gewendet geween zu die hinterste bänk, der ikur (above all) zu éin bank, hinter der bimah, un auf jener bank – zu éin schneider, bei welchen es is gesessen der “schuldiger”, der ovur Yisroel (violator), wâs hât verstört Kaidaner balebatim dem Yom Ha-Din (Day of Judgement), hât séi zemischt die tephilos (prayers), hât gemacht vertraiben dem kovod  (honor) vun Yisroel.

In schul hat alts starker un starker gebraust wie wilder räuschende khvallyes vun yam (the sea), be-shaas (in the time) er zespielt sich in a sturem.

Wâs-zhe is asõnes geschehen in Kaidaner schul? Wâs far a nevolah hât âbgetân der schneider? Mit wâs hât er betriebt dâs gemüt vun alle balebatim, gvirim, (wealthy men), rabonim un kohol'sche führer un versorger?

Der schneider hât getân asa sach, wâs is nischt gesehen un nischt gehört geworen in alle grenetzen vun’m Volk Yisroel in jene zeit: er is gekummen in schul in a…yarmulkeh unter hüttel. Mit a moyradiger khutzpah (dreadful impudence), wâs kein schneider hât bis dämâlt nischt gewagt, hât er, der azos ponim (impudent one), der ovur Yisroel, der khayit (?) arâbgenummen var kol Yisroel (all Israel) in die augen die hüttel, hât verzõgen dem talis (prayer shawl) über’n kop…néin, über der yarmulkeh un die yarmulkeh is geween an emisse yarmulkeh – a sametene, a neue, punkt wie dem Rov, wie bei dem Gabai, punkt wie bei alle die jenige, wâs stehen dort õben ân in mizrakh-wandt (the Eastern Wall).

Oy, weh geschriehen! Itzt is schõn an eck vun der welt! – hât gesturemt in schul. Mit wâs wet men derkennen itzt dem unterschied zwischen Rov, parnas khodesh, un baal-melukhah (tradesman), as schneider wellen ânheben trâgen yarmulkehs, smetene yarmulkehs, punkt wie alle gehõbene balebatim, we alle schöene Yidden…
Kansenen! (Fine him!) M’soll ihm kansenen! – hât geklungen vun alle seiten.
Gâr der Rov hât gehéissen dem shamas geben a patsch un dem khazen (cantor) – nehmen sich zu die tephilos (prayers). In mizrakh is expromt ângenummen geworen a baschluss: m’soll dem azos ponim wâs hât gewagt zu zestören ebige grenetzen zwischen baal-melokhah un balebus – brengen auf morgen nâch yontif zu kohol un kansenen, er soll versâgen a zehnten noch amâl zu tuen asa nevolah; un derweil soll men davenen.
Auf morgen nâch Rosh Ha-shonah hât men gebracht dem sündigen schneider in schul un m’hât ihm gemolden sein psak (verdict): zehn funt licht auf schul. Die yarmulkeh hât men bei ihm âbgenummen.
In schneiderschen pinkas steht nischt, tzi der schneider hât mekayim psak geween (fulfilled the sentence). Nor dermit hât sich die maysseh nischt ge-endigt. Hört weiter…
Dem ersten tâg sukkos (Feast of Tabernacles) senen gekummen Kaidaner gvirim, parnossim, balebatim in schul – yontifdig, schöenendig, un ter die ârems die talis-säcklach, in die händt die lulavim mit die esrogim (citrones) – alléin ausgeputzt in stréimlach un atlässene zupetzehs, arumgegartelt mit feine gartlen. Séi gehen arein b’harkhovohdig (at ease), gayvehdig (arrogantly) in beys midrash, k’minhag gvirim (according to the custom of the wealthy) un schöene Yidden; setzen sich ângeblâsen auf séiere mizrakh-städt, un blâsendig sich nehmt men araus, langsam, mit a yontifdigen gänetz, die taleysim mit die silberne atoros vun die sametene mit-gold-gewebte talis-säcklach. Mit stoltz nehmt men varnander die taleysim, warfendig derbei, wie nischt b’khiven (as though by accident) a kuck auf die hinterschte bänk, auf der schneider-bank.
Finster is geworen ganz Kaidaner kohol in d’augen…
Stellt sich vor: auf derselber bank, wu rosh ha-shonah is gesessen der gekanseter schneider, is schõn gesessen, nischt éiner, néin…a ganze reihe schneider, schuster, kirzhner, nischt blõs in yarmulkewhs, nor in stréimelach, in zupitzehs, mit gartlen vergartelt, punkt wie jene, dort in mizrakh-wandt. Un noch aphilu (even) schönner…warum, versteht Ihr mich, dâs hâben doch die schneider, kirzhner gemacht die zupitzehs un stréimelach var sich…dâs erste mâl in leben hâben séi geneiht nischt far andere, nor far sich alléin…
To Be Continued…      

Acrimony over a Feast



Auf a seudah hâben kéin seitige, wâs belangen nischt zu khevra kedisha nischt getort sein. Nur jeder parnas khosdesh hât gemägt brengen ein freund. Hât sich âber amâl getroffen, as éin parnas khodesh’s freund is geween dem zwéiten parnas khodesh’s feind. Un ot der parnas khodesh is grâd geween in “sein khodesh” (his month of office), d.h. er hât betrotten in jenem’s khodesh sein amt. Is er geween der balebus (master), der ganzer “hâhn” auf der seudah. Hât er jenem parnas khodesh’s freund, dâs héisst, sein soyna (enemy) araus-getrieben. Is jenem  aweg un hât gemasur’t dem poretz Radziwill (informed the nobleman) as der parnas khodesh wâs hât ihm araus-getrieben, stellt ihm (der poretz) “feigen” be-shaas (at the time) er fâhrt in städtel. Hât Radziwill gehéissen araus-treiben jenem parnas khodesh vun Kaidani mit sein ganzer familie. Vun dämâlt ân is gemacht geworen a taknohah (rule), as aphilu (even) der parnas khodesh tor kéin shum (not a single) seitigen menschen nischt brengen auf der seudah, a khutz (other than) RKh”Sh, d. h. Rov, khazan (cantor), shamas (custodian). Characteristisch is noch a takonah, verschrieben in selben pinkas. “Zu machen auf a seudah vun ha-kohol  a welche s’is “spiel”, wâs m’ruft dâs “vorstellen”, asõ wie m’is sich noyeg (is customary) auf ander simkhos (celebrations), is dâs a stück osur (forbidden). Dervun seht men, as nischt blõs Purim (the Feast of Esther) hât men gemacht amâl vorstellungen, nbur auch auf andere simkhos, un as aphilu auf a seudah vun ha-kohol h^at men “gepravet komedieh”.

Übrigens is beh khevrah kedisha auch geween a guter minhag (custom): õb es is geween in städtel a kranker, hât men ihm gemust brengen vun der seudah warime geköchts, teykiph (at once), wie nor abend. Un die überbleibechtzen vun der seudah hât men gedarft zutéilen ârime leut.

How Much Did it Cost To Put On A Feast?



A gute hälft vun Kaidaner pinkas vun ha-kohol (communal records) is vernummen mit die khezboynos (accounting) wâs a seudah (feast) hât ângetroffen un vun wâs sie is bestannen. Der schreiber rechent aus jede kléinigkeit. Es seht aus, as, schõn schreibendig, hât er hanoyeh (pleasure) vun die alle gute sachen, wâs wellen sein auf der seudah. Einem vun die rechenungen hâb ich vernotiert. Er is, übrigens, sehr interessant dermit, wâs wer weist, wie teuer hâben dämâlt gekost lebensmittel. Ot is der zettel v un a seudah in jâhr TafTet”Gimmel , dâs héisst ende vun’m 17-ten jâhrhundert. (Ed. Note: the author surely means the end of the eighteenth century).

4 hähner                                  18 groschen
4 gänz                                      20 groschen
1 wâgen holtz                          10 groschen
1 indyk                                    35 groschen
1 zehndlig eier                         4 groschen
4 gänz                                      1 guilden mit 19 groschen
4 klennere hähner                    12 groschen
10 indykes                               3 guilden mit 20 groschen
1 fass bier                                6 guilden mit 20 groschen

Billig is geween dâs leben vun unserer eltere-zeydehs. S’is âber a frage, tzi is es schönner geween?

The Burial Society Welcomes a New Member



Nischt blõs vun a bar-menan (corpse) hât khevra kedishah (the burial society) âbgeleckt a béindel. A seudah (feast) hât gemust machen jeder neuer mitglieder, wâs hât sich eingeschrieben in khevra. Ein-zu-schreiben sich in khevra kedishah is geween a kovod (honor). Agav (incidentally) hât men dâ nischt asõ geméint die “hagodah” wie die “knéidlach”. Der ganzer Lutzker pinkas (communal records) vun ha-kohol is verschrieben, a meshakh (interval) vun hundert jâhr, kimat (almost) aus-schliesslich mit asõne “geschenenissen”. As Gott hât geholfen einschreiben sich alléin, oder a kind in khevra, is dâs geween a yontif (day of celebration).  M’hât gepraven mit grõss pomp an asipha (meeting), “gewârfen galkehs”, un verwchrieben, auf a blatt die läng, die geschehenis un dem zeremoniel vun einschreiben sich. 

To Be Continued…   

Monday, February 27, 2012

Pawning a Prayer-Book to Pay for a Funeral


Kriegen a bar-menan hât gehéissen far khevrah kedisha (burial society) – hâben a seudah (feast). Un a seudah hât khevra kedisha lieb gehat, oy, hât sie lieb gehat a seudah ! Un derüber takeh hât men nischt begrâben umsüst kéin shum (not a single) bar-menan. Aphilu (even) dem gröss’sten âriman, õb er hât nischt gehat kéin zkhus-ovos (credits from his ancestors): hâst kéin geld nischt, gib a mashkan (security). Alts perzent? Is doch geblieben a sidur (prayer book). Dâs is bei khevrah kedisha auch a sekhoyrah (merchandise). In schenk nehmt men un m’git derauf a fläschel mashkeh, un, noch amâliger takse, a gänzel auch. Willt Ihr nischt glauben, léient, ich bet Euch, in Kaidaner Pinkas (communal records) vun khevra kedisha, auf der 17-ter seit. Dorten is be’pheyrush (explicitly) verschrieben: vun Ployni ben Ployni (John Doe) far kevurah (burial) hât men bekummen a mashkan a sidur vun Amsterdamer druck un…fünf groschen mezumon (cash).